kolhapur – छत्रपतींचा वारसा, सांगे आरसा

 ज्ञानेश महाराव

     छत्रपतींच्या kolhapur – कोल्हापूर गादीचे वारस संभाजीराजे छत्रपती यांनी, राज्यसभेच्या द्वैवार्षिक निवडणुकीच्या निमित्ताने खासदारकीवर ठोकलेला आणि सोडलेला दावा, हा राज्याच्या राजकारणात पुढची काही वर्षे चर्चेचा विषय राहणार आहे!

kolhapur – कोल्हापूरच्या राजघराण्याची परंपरा मोठी आहे. संस्थाने खालसा झाल्यानंतर हे घराणे काही अपवाद वगळता संसदीय राजकारणापासून अलिप्त होते. हा जो अपवाद म्हणून उल्लेख केला, तो १९६७ च्या लोकसभेच्या निवडणुकीचा आहे.

त्यावेळी विजयमाला राणीसाहेब या ‘शे.का. पक्षा’कडून निवडणूक लढवून विजयी झाल्या होत्या. त्यानंतर kolhapur – कोल्हापूरचे राजघराणे संसदीय राजकारणाच्या बाबतीत थोडेसे बाजूला राहिले.

      या गादीचे सध्याचे वारस शाहू छत्रपती यांची निवडणुकीच्या वेळी उमेदवारीबद्दल चर्चा व्हायची; मात्र ती तात्पुरती असायची. २००४ साली या घराण्यातील तरुण उमेदवार मालोजीराजे यांनी kolhapur – कोल्हापूर शहराचे आमदार होऊन दाखविले.

विजयमाला राणीसाहेब यांचे १९६७ च्या लोकसभा निवडणुकीतले यश हे kolhapur – कोल्हापूर शहर सोडून एक उमेदवार म्हणून आणि ‘शेतकरी कामगार पक्षा’च्या कार्यकर्त्यांच्या मेहनतीचे फळ होते!

तर मालोजीराजे यांचे २००४ च्या विधानसभा निवडणुकीतील यश हे राजघराण्याचा उमेदवार म्हणून होते. याचा अर्थ, kolhapur – कोल्हापूरकर एक वारसा म्हणून या राजघराण्याला मानतात, असे अजिबात नाही.

मालोजीराजे यांचा एकमेव विजय सोडला तर त्याच्या पुढच्या किंवा मागच्या निवडणुकीत राजवंशाचे उमेदवार- मग ते विक्रमसिंह घाटगे, समरजीतसिंह घाटगे, संजय घाटगे, (घाटगे हे राजर्षि शाहूराजांचे जन्म घराणे. त्यांना kolhapur – कोल्हापूरच्या छत्रपती घराण्याने दत्तक घेतले.)

स्वतः मालोजीराजे, संभाजीराजे यांना बहुतांशवेळा निवडणुका हरताना kolhapur – कोल्हापूरकरांनी पाहिले आहे. संसदीय किंवा निवडणुकीचे राजकारण करत असताना जी लोकशाहीपूरक कार्यपद्धती असते; साधने असतात, त्याचा अवलंब करताना ते कधी दिसले नाहीत.

म्हणून सातारा गादी असो वा kolhapur – कोल्हापूर; गादीचा वारसा सांगणाऱ्यांना जनतेने पराभवाचा प्रसाद चाखायला दिला आहे. तरीही वारसा आणि प्रतीक म्हणून राजकीय पक्षांना राजघराणी जवळ करावीशी वाटतात.

     स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर चक्रवर्ती राजगोपालचारी यांनी ‘स्वतंत्र पक्ष’ स्थापन करून संसदीय राजकारणात रस असणाऱ्या राजघराण्यांना आमदार-खासदार व्हायची संधी दिली. हा पक्ष संस्थानिक, जमीनदार आणि भांडवलदार यांची उघडपणे बाजू मांडत होता.

स्वतंत्र पक्षानंतर ‘रा.स्व. संघा’ची राजकीय शाखा असलेल्या ‘जनसंघ’ व ‘भारतीय जनता पक्ष’ने अविरतपणे राजेरजवाड्यांना कथित हिंदू संघटनाचे प्रतीक बनविले आणि जमेल तिथे निवडणुकांत संधी दिली. त्यासाठी ‘राजा हा विष्णूचा अवतार असतो,’ ही थापही वापरली.

२००९ मध्ये kolhapur – कोल्हापूर व सातारा लोकसभेच्या जागेवर उमेदवारी द्यायची वेळ आली, तेव्हा राजघराण्यांना जवळ करायचा मोह ‘राष्ट्रवादी काँग्रेस’ पक्षालाही आवरता आला नाही. साताऱ्यात त्यांनी उदयनराजे आणि कोल्हापुरात संभाजीराजे यांना उमेदवारी दिली. सातार्‍यात हा निर्णय योग्य ठरला; तर kolhapur – कोल्हापूरकरांनी संभाजीराजे यांचा पराभव घडवला.

       काही वर्षे उलटून गेल्यावर पक्ष बदलला, या कारणास्तव सातार्‍यात उदयनराजे यांचाही लोकसभा निवडणुकीत जनतेने पराभव घडवला आहे. तरीही म्हणजे, यांचे सतत पराभव होत असले तरी या व असल्या घराण्यांचे सर्वच राजकीय पक्षांना आकर्षण हे आहेच.

म्हणून ‘राष्ट्रवादी काँग्रेस’ पक्षाकडून लोकसभेला हरलेल्या kolhapur – संभाजीराजे छत्रपती यांना ‘भाजप’ने सहा वर्षांपूर्वी ‘राष्ट्रपतीनियुक्त’ राज्यसभा सदस्य केले. तसेच ‘राष्ट्रवादी काँग्रेस’कडून विजयी झालेल्या उदयनराजे यांना अवघ्या सहा महिन्यांत पोटनिवडणुकीत पडायची अवदसा सुचवून त्यांना राज्यसभेचे सदस्य केले.

असे वेगवेगळ्या पक्षांनी राजे लोकांना आवतणं धाडणे, उमेदवाऱ्या देणे, सन्मान करणे ही त्या त्या पक्षांची गरज आहे. पण हे राजकीय पक्ष राजे लोकांना मालक, श्रेष्ठ होऊ देत नाहीत. यासंबंधात राजघराण्यात प्रसिद्ध असा आणि पेशव्यांनी जन्माला घातलेला ‘लागू पुरता उतारा’ हा वाक्प्रचार राजकीय पक्ष आपल्या कृतीतून दाखवून देतात.

     उदयनराजे यांना ‘भाजप’ने १९९८ मध्ये आमदार जरूर केले. पण संधी द्यायची वेळ आली, तेव्हा त्यांना ‘राज्यमंत्री’ पदावर भागवले. कॅबिनेट मंत्री केले नाही. त्यानंतर उदयनराजे ‘लेवे खून’ (२००२) प्रकरणात अडकल्यावर त्यांच्याकडे गैरसोय म्हणून पाठही फिरविली. हे बरेच जुने झाले. अगदी अलीकडे त्यांचा लोकसभेला पराभव झाल्यावर त्यांना राज्यसभेचे खासदार केले. मात्र शब्द देऊनही त्यांना केंद्रात मंत्री केले नाही. तीच अवस्था ‘भाजप’ने kolhapur – संभाजीराजे यांची केली.