Lenin कॉम्रेड लेनिन
रशियन राज्यक्रांतीनंतर, लालसेनेचा निर्माता– लिआँ ट्रॉटस्की म्हणाला, भांडवलशाहीच्या साखळीतला सर्वात कमकुवत दुवा तुटला. Lenin लेनिनची प्रतिक्रिया वेगळी होती. बोल्शेविक पक्षाच्या भूमिकेमुळे रशियन राज्यक्रांती शक्य झाली, असं तो म्हणला. क्रांती करण्यासाठी राजकीय पक्ष हवा, असं मार्क्सने लिहीलेलं नव्हतं. क्रांतीनंतरची अर्थव्यवस्था काय असेल, राजकीय संस्था काय असतील याबद्दलही मार्क्सने काहीही लिहीलेलं नाही. ही सर्व Lenin लेनिनची कर्तबगारी होती.
आणि रशियन राज्यक्रांतीवर प्रतिक्रियाा देताना लेनिनने तीच अधोरेखित केली.
त्यानंतर चीनमध्ये क्रांती झाली. कामगार हा क्रांतीचा नायक असेल असा मार्क्सचा सिद्धांत होता. मात्र चीनमध्ये शेतकरी क्रांतीचा नायक ठरला. कारण माओला क्रांती करायची होती. त्यासाठी मार्क्सवादात काय म्हटलंय, शास्त्र काय आहे याची त्याने फिकीर केली नाही. मात्र लेनिनच्या सिद्धांतानुसार कम्युनिस्ट पक्षाची स्थापना केली आणि त्या पक्षाच्या नेतृत्वाखाली क्रांती केली.
त्यानंतर क्यूबामध्ये क्रांती झाली. फिडेल कॅस्ट्रोने राजकीय पक्ष स्थापन केलेला नव्हता. मूठभर सशस्त्र क्रांतीकारक बाटिस्टाच्या राजवटीच्या विरोधात लढू लागले. क्रांती झाल्यानंतर त्याने पक्ष स्थापन केला.
शासनसंस्था दुर्बल असते तेव्हाच क्रांती करता येते, त्यामुळे शासनसंस्था दुर्बल बनवणं हे क्रांतीकारकांचं उद्दीष्ट आणि व्यूहरचना असते. लेनिन, माओ, फिडेल या तिघांच्या क्रांतीत हे प्रभावी सूत्र आहे. क्रांतीनंतर उद्योगधंद्यांचं राष्ट्रीयीकरण, सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्था व शिक्षण भक्कम करणं, अमेरिका आणि अन्य भांडवलशाही देशांच्या कारवायांबाबत सतर्क असणं त्यासाठी लोकशाहीची गळचेपी झाली तरी बेहत्तर अशी क्रांतीनंतरची वाटचाल राह्यली.
क्रांतीनंतर Lenin लेनिन फार काळ जगला नाही. त्याचं व्यक्तीमत्व बहुरंगी होतं.
राष्ट्रीयता आणि साम्राज्यवाद या विषयावर त्याने वाचलेल्या निबंधाला, मानवेंद्रनाथ रॉय यांनी दुरुस्ती सुचवली. लेनिनने त्यांची मुस्कटदाबी केली नाही की मला शहाणपणा काय शिकवता, आधी भारतात क्रांती करून दाखवा असंही तो म्हणाला नाही. कम्युनिस्ट इंटरनॅशनलने रॉय यांंची दुरुस्ती स्वीकारली म्हणून तो नाराजही झाला नाही.
संगीताने मन तरल होतं म्हणून मी संगीत ऐकत नाही कारण क्रांतीकारकाला डोकी सणकून काढायची असतात, असं तो म्हणत असे. त्याला संगीताचं सामर्थ्य ठावूक होतं.
क्रांतीच्या काळात क्रांतीकारकांनी जो हैदोस घातला तो पाहून मॅक्सिम गॉर्की अस्वस्थ झाला. त्याला लेनिनने हवापालटासाठी पाठवलं. क्रांती हा हिंसाचारच असतो, त्याला इलाज नसतो असं Lenin लेनिन त्याला म्हणाला.
Lenin लेनिनला साहित्याची उत्तम जाण होती. रशियन, फ्रेंच, जर्मन, इंग्रजी साहित्याचं त्याने वाचन केलं होतं. स्टीफन झ्वाईग हा जर्मन लेखक लेनिनचा रुम पार्टनर होता झुरिचमध्ये.
Lenin लेनिनला आंस होती आंतरराष्ट्रीय क्रांतीची. रशियन कम्युनिस्ट अभ्यास करत नाहीत, वाचत नाहीत अशी त्याची तक्रार होती. अर्थात काही अपवाद होते, उदा. लिआँ ट्रॉटस्की. क्रांतीनंतर ट्रॉटस्की मंत्रिमंडळात होता, दौर्‍यावर जाताना रेल्वेच्या डब्यात त्याने लायब्ररीच थाटली होती.
ऑक्सफर्ड शब्दकोशाने मार्क्सवादाची व्याख्या Lenin लेनिनकडून घेतली. जर्मन तत्वज्ञान, ब्रिटीश अर्थशास्त्र आणि फ्रेंच समाजवाद यांचं एकरस झालेलं रसायन म्हणजे मार्क्सवाद अशी व्याख्या लेनिनने केली.
एका मेन्शेविकाने आपल्या आठवणीत पुढील नोंद केली आहे– बोलताना Lenin लेनिन आपल्या तर्काचा फास असा टाकायचा की तुमच्यापुढे दोनच पर्याय उरतात. त्याला शरण जाणं किंवा मोडून पडणं.
Lenin लेनिनचं लग्न झालं होतं परंतु त्याची एक प्रेयसीही होती. तिच्या अंत्ययात्रेत Lenin लेनिन एवढा शोकमग्न होता की कोणत्याही क्षणी तो कोसळेल असं वाटत होतं, अशी नोंद एका कम्युनिस्ट पुढार्‍य़ाने केली आहे.
Lenin लेनिन बुद्धिमान होता, संवेदनशील होता, रसिक होता आणि कठोर क्रांतिकारकही होता.
सुनिल तांबे