Maharashtra महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांची प्राचीन ओळख !
प्रथम राज्याचे नाव Maharashtra ” महाराष्ट्र ‘ कसे पडले ? , वेरुळ येथून ४५० वर्षे अधिकार गाजवणाऱ्या राष्ट्रकुट घराण्याचा मुळ पुरुष Maharashtra महाराष्ट्र हा चंद्र वंशी बुधाचा पुत्र पुरुरवाचा पुत्र होता त्याचे महत्त्व विषद करणारे हे घराणे होते .
१ अमरावती जिल्हा – देवांचा राजा इंद्र याचे दुसरे नाव अमरपती , त्याचे प्रतिस्थान असणारे ठिकाण म्हणजे “अमरावती ‘
२ अहमदनगर – प्रथम निजाम अहमद याच्या नावावरुन ओळखले जात असले तरी पुरातन नाव ” अंबाला नगर ‘ असे होते ज्याचा पुरावा नगर – पुणे सरहद्दीवरील ” अंबाला टेकड्या ‘ डोंगररांग होय !
३ अकोला – पांडव वंशीय अभिमन्यू कुळात आपल्या पुर्वज अर्जुन याला लावल्या गेलेल्या उपाध्या श्रेष्ठ , थोर तसेच अक्कल वाला शब्दापासून उत्पत्ती झालेला शब्द म्हणजे ” अकोला ‘ व संबंधित ठिकाणे अक्कलकोट , अकलूज इत्यादी.
४ उस्मानाबाद – हैदराबाद च्या निजामाचा नातलग प्रांताधिकारी उस्मान याच्या अधिकार क्षेत्रामुळे निर्माण झालेली ओळख पण प्राचीन नाव ” धाराशिव ‘
५ औरंगाबाद – औरंगजेबाच्या सुभेदारांनी निर्माण केलेली आधुनिक ओळख पण खरे प्राचीन नाव – अश्मक अर्थात खडकी !
६ कोल्हापूर – महिषासुरमर्दिनी कात्यायनी देवीने मारलेला दैत्य कोल्हाषुर याच्यामुळे नाव पडले असे म्हटले जाते पण कैवल्य पुर असाही उच्चार असू शकतो. प्राचीन ओळख काशीपतींची ओळख असणारे करवीर , तसेच मौर्य साम्राज्याचा भाग असणारे ब्रम्हपूर , तसेच शौणक गोत्रियांचे ” पर्णालक्षेत्र ‘
७ गडचिरोली – चिरोली शब्दाचे संस्कृत उच्चारण चिरोंजी किंवा राजदाणा म्हणजे चारोळी फळ , संदर्भाने ४ संखेशी संबंधित प्रथम राज्य कारभार अंमलात आणणाऱ्या राष्ट्रकुट राजांचा गड.
८ गोंदिया – गोंड समाजाचा अधिकार असणारा परिसर म्हणजे गोंडिया .
९ चंद्रपूर – चंद्र वंशिय लोकांचा परिसर , ठिकाण ते चंद्रपूर
१० जळगाव – पांडवांना लक्षागृहात जाळण्याचा प्रयत्न झालेल्या ठिकाणाचे प्रतिक स्थान म्हणजे – जळगाव !
११ जालना – वनवा या मराठी शब्दाचा हिंदी उच्चार , संबंध सिध्द करणारे पुरातन अधिकार क्षेत्र म्हणजे परिसरातील – जंजाळा ( वनवा ) किल्ला !
१२ ठाणे – नाथपंथाचे जनक उपरिचर वसु यांच्या परिसराला स्थान किंवा ठाण म्हणून उल्लेखले जाते. या उपरिचरांचे पुत्र मच्छिंद्रनाथ यांचा मलंगगड व शिष्य गोरक्षनाथ यांचा गोरखगडाचे विशेष महत्त्व त्यामुळेच.
१३ धुळे – धुळप या किस्किंदा क्षेत्रातील राज्य कर्त्यांनी ओळख निर्माण केलेले ठिकाण किंवा राजधानी.
१४ नंदुरबार – अहिरवंशी नंद राजाचे अधिकार क्षेत्र म्हणजे नंद दरबारचा अपभ्रंश झालेले ठिकाण.
१५ नागपूर – सुर्यवंशी लोकांचे कुलदैवत जेजुरीचा अयोध्येचे ग्रामदैवत नागेश्वर किंवा नागनाथाचे प्रतिस्थान – नागपूर .
१६ नांदेड – अयोध्या नरेश श्रीरामाचा बंधू भरताने वास्तव्य केलेल्या नंदीग्राम चे प्रति स्थान .
१७ नाशिक – गौतमीपुत्र सातकर्णी याने शक नरेश नृपती याचे शिर धडावेगळे केलेले ठिकाण म्हणजे नरशक चा अपभ्रंश शुर्पनखेचे नाक कापलेले ठिकाण नाशिक बनवून टाकले !
१८ परभणी – केशवराज सहचारिणी ” प्रभावती ‘ देवीचे ठिकाणाचा झालेला अपभ्रंश.
१९ पालघर – मगध परिसरात उल्लेख आढळणाऱ्या ” पाल ‘ राजवंशाचे ठिकाण अर्थात घर .
२० पुणे – पुण्य क्षेत्र अशी प्राचीन ओळख .
२१ बिड – खरा उच्चार बिडाल म्हणजे मार्जार म्हणजेच शौणक गोत्रिय मांजर कुळाचे अधिकार क्षेत्र सिध्द करणारी ठिकाणे मांजरसुभा , मांजरा नदी व मांजरथड ( मंजरथ ) परिसर . त्या अगोदरची ओळख चंपावती व काही शतकांपूर्वी कलिंद .
२२ बुलढाणा – उज्जैन नरेश राजा विक्रमादित्य हा वामनाशी संबंधित दानशूर राजा ” बळी ‘ चा वंशज , त्याचा परिसर म्हणजे बलस्थान / बलसाड / बलठाण चा अपभ्रंश म्हणजे बुलढाणा .
२३ भंडारा – सुर्याचे एक नाव कनक म्हणजे सोने त्या स्वरुपातील लेणे म्हणजे हळदीचा भंडारा त्या नावाचा परिसर .
२४ मुंबई – बिहार राज्यात प्रसिद्ध असणाऱ्या देवी ” मुंडेश्वरी ‘ चे प्रतिस्थान म्हणजे देवी मुंडाई चा अपभ्रंश झालेले राष्ट्रकुट राजांचे अधिकार क्षेत्र!
२५ यवतमाळ – संस्कृत अंक यवत म्हणजे प्राकृत ७ माळ किंवा टेकड्या असणारा परिसर !
२६ रत्नागिरी – मगध परिसरात असणाऱ्या वैशाली क्षेत्रातील वैशालीगड ( विशाळगड ) , रत्नावती ची प्रतिस्थाने म्हणून निर्माण झालेला ज्योतिबा डोंगर हा खरा रत्ना गिरी यावरुन ठिकाणाची ओळख झालेले शहर .
२७ रायगड – दंडकारण्य म्हणजे एकच शब्द असा बहूतांश जणांचा समज पण दंडक आणि अरण्य ही वेगवेगळी ठिकाणे असून पुण्याच्या उत्तर दिशेचा नाशिक पर्यंतचा भाग हा दंडक क्षेत्र तर दक्षिण व नैऋत्य परिसर हे अरण्यक्षेत्र ! अरण्य ऋषीलाच दुसरी ओळख रायरेश्वर हे राष्ट्रकुट राजांचे आराध्य दैवत त्यामुळे रायरी नावाने गडाचे प्रथम निर्माण , शिवछत्रपतींनी नवी ओळख रायगड केली.
२८ लातूर – ऐतिहासिक ओळख लटृलूर अशी ज्याचा अर्थ सतत लाटा उचंबळतात तो समुद्र ज्याचे मंथन करुन चौदा रत्न प्राप्त झाली त्या रत्नेश्वर (समुद्र ) ठिकाण !
२९ वर्धा – चंद्र कले कलेने वाढत जातो अर्थात वर्धन होत जातो तो परिसर.
३० वाशिम – ऐतिहासिक वत्सगुल्म म्हणजे वत्स चा अर्थ गोल्हार ( गोऱ्हा ) व गुल्म म्हणजे झाडी / वनप्रदेश .
३१ सांगली – बिडाल अर्थात मार्जार कुळी सांगळ / सिंघल लोकांचे वस्तीस्थान.
३२ सातारा – सातवाहनांच्या वाहनांना चाकांना असणाऱ्या सात आरे ( पुठ्ठे ) हा गौतम ऋषी गोत्रीयांचे अधिकार व वस्ती क्षेत्र !
३३ सिंधुदुर्ग – सुर्यवंशी राजा सिंधूद्वीप याच्या पराक्रमाने निर्माण झालेली सिंधू नदी तसेच संस्कृती बुडाली असा वारंवार उल्लेख केला जातो पण दक्षिणेत स्थलांतरित झालेल्या लोकांनी स्थापना केलेले प्रतिस्थान !
३४ सोलापूर – माझ्या मते प्राचीन शिवालयपूर , कारण एवढी शिवमंदिरे कोठेच आढळणार नाहीत असे ठिकाण पण काहींच्या मते १६ गावांना मिसळून झालेले नगर .
३५ हिंगोली – हिंगवली शब्दाचा अपभ्रंश , हिंगलाज संबंधित असू शकते !
ऐतिहासिक संशोधन व शब्दांकन –
रविंद्र वैजनाथ मुंडे
www.postboxindia.com