दरम्यान, आत्माराम पाटील यांच्या पथकातले आघाडीचे गायक सिकंदर शेख हे मुंबई सोडून पुण्याला गेले. दुसरे गायक मधू मोरे हे नोकरीत अधिक गुंतले. त्यांची जागा कृष्णकांत जाधव यांनी घेतली. ते खुल्या-खड्या आवाजात स्पष्ट शब्दोच्चारात गात. ‘काळी चार’ ही त्यांच्या आवाजाची पट्टी.

विशेष म्हणजे, ते एकपाठी होते. त्यामुळे त्यांना स्वातंत्र्याच्या सुवर्ण महोत्सवात ’मुंबई दूरदर्शन’वरून कवी कुसुमाग्रज तथा वि.वा.शिरवाडकर यांची कविता गाण्याची संधी मिळाली. शाहीर अनंत फंदी (मूळ नाव: अनंत भवानीबावा घोलप, संगमनेर.

जीवनकाळ : १७४४ ते १८१९) यांच्या ’बिकट वाट वहिवाट नसावी’ या फटक्यावर कुसुमाग्रजांनी ’पन्नाशीची उमर’ गाठली, हे काव्य बेतले होते. ५० कडव्यांची ही ’स्वातंत्र देवतेची विनवणी’ पुढे खूप गाजली. आजही त्याच्या आठ ओळी रेशनिंग कार्डाच्या मलपृष्ठावर आहेत.

     ‘बिकटवाट..’ हा फटका शाहीर साबळे यांनी गाऊन गाजवल्याने, ‘दूरदर्शन’ने कुसुमाग्रजांचं काव्यही गाण्यासाठी त्यांच्याकडे नेले. ते सादर करण्यासाठी फक्त एक दिवसाचा अवधी होता. ‘पाठांतरासाठी पुरेसा नाही’ असे सांगून शाहीर साबळे यांनी कृष्णकांत जाधव यांचं नाव सुचवलं.

ते कृष्णकांतजींनी खात्रीशीर ठरवलं आणि समोर कागदाचा एक कपटाही न धरता कृष्णकांतजींनी मोठ्या झोकात कुसुमाग्रजांची ’स्वातंत्र्य देवतेची विनवणी’ १५ ऑगस्ट १९९७ रोजी सादर केली. (मात्र ’सह्याद्रीच्या पाऊलखुणा’ वा Culture of Maharashtra ‘स्मृतिगंध’मध्ये ती कधी दिसली नाही. बहुधा गायक ’जाधव’ असल्याने ती टेप वेळीच पुसून टाकली असावी.)

    ते ’रेडिओ आणि टीव्ही स्टार’ झाले. दरम्यान, मुलीसह त्यांचे तीनही मुलगे गायक-वादक झाले. पण त्यांनी कृष्णकांत जाधव यांच्यासारखे रंगमंच गाजवण्याऐवजी नोकरीचे मार्ग पत्करले. माझ्या ’जिंकूया दाही दिशा’ नाटकात कृष्णकांत आले (२००६) तेव्हा त्यांच्या सेवानिवृत्तीची १० वर्षं उलटली होती. सत्तरी गाठली होती. त्यांचे शाहिरीचे कार्यक्रमही कमी झाले होते.

ती उणीव त्यांनी ’जिंकूया’वर आपला ठसा उमटवून भरून काढली होती. शाहिरीचा- विशेषत: आत्माराम पाटील यांच्या लेखनाचा आणि सादरीकरणाचा त्यांचा अभ्यास दांडगा होता. त्याचा लाभ ’मुंबई विद्यापीठा’च्या ’अमर शेख लोककला अकादमी’च्या विद्यार्थ्यांना झाला.

त्यांच्या सहवासामुळे माझाही Culture of Maharashtra लोकशाहिरीचा अभ्यास झाला. त्यांच्याप्रमाणेच हार्मोनियम वादक सुभाष खरोटे, ढोलकीपटू ज्ञानेश्वर ढोरे यांनी मला शाहिरी गीतं गायला शिकवली. हे तिघेही मी लिहिलेल्या ’संगीत घालीन लोटांगण’ ह्या ’बुवा आणि राजकारणी’ यांच्या युतीवरील नाटकातही होते. दोन्ही नाटकांचे महाराष्ट्र-गोव्यात मिळून ३०० हून अधिक प्रयोग आम्ही केले.

     डोळ्यातला मोतीबिंदू, कमी ऐकू येणं आणि हाताला येणारा कंप यामुळे शाहिर जाधव यांनी वयाच्या ८० नंतर कार्यक्रम करणे थांबवले होते. शारीरिक अस्वास्थ्यामुळे त्यांचा दोनदा अपघातही झाला. दोन वर्षांपूर्वी ’लॉकडाऊन’च्या आधी ते शरीरस्वास्थ्यासाठी आपल्या मूळ गावी धूतपापेश्वर मंदिरालगत असणार्‍या ‘धोपावे’ गावी गेले. तिथे त्यांची शंभरीच्या जवळपास असलेली आई आहे.

सोबतीला पत्नी-सुहासिनी. पण दीडेक वर्षांपूर्वी त्यांना ’पॅरालिसीस’चा अॅटॅक आला. उपचार झाले. पण शाहिरांनीच अंग टाकले. त्यातून थोडं सावरल्यावर त्यांनी पत्नी सुहासिनी यांना मला फोन करायला सांगितले. त्यांनी आजाराची माहिती दिली. शाहीरही बोलले. आवाज पूर्वीसारखाच खणखणीत होता. स्मरणशक्तीही मजबूत होती. ती तशीच असणार, ह्या खात्रीने मी त्यांना भेटण्यासाठी राजापूर-धोपावेला गेलो.

     धूतपापेश्वर मंदिराचा हा परिसर उंच टेकडीवरचा आणि अवघड वळणांचा. मुक्कामी पोहोचल्यावर मनात आलं, ’शाहीर कुठून कुठे पोहोचले?’ गाणं आणि ढोलकी वादनाच्या बळावर ते महाराष्ट्राच्या प्रत्येक तालुक्यात पोहोचले. महाराष्ट्रातलं प्रत्येक Culture of Maharashtra  नाट्यगृह त्यांनी माझ्या ’जिंकू या दाही दिशा’ ह्या नाटकाच्या माध्यमातून गाजवलं.

मैदानावरच्या खुल्या प्रयोगात चार-पाच हजार रसिकांना आपल्या बुलंद गाण्याने जिंकलं. हे सगळंच धूतपापेश्वरच्या उंचावरल्या झर्‍यातून कोसळणार्‍या धबधब्यासारखं झालं होतं. धूतपापेश्वरचं पाणी महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचलं होतं.

     माझी भेट अवचित होती. पत्ता विचारण्यापुरताच मी फोन केला होता. घरात शिरताक्षणी त्यांना ’हाक’ देताच, पलंगावर झोपलेल्या ८५ वर्षांच्या कृष्णकांत जाधव यांनी माझे नाव घेत प्रतिसाद दिला. पण नजर हरवलेली होती. सोबत आलेले कलावंत मयुरेश कोटकर आणि ’प्रतिबालगंधर्व’ विक्रांत आजगावकर यांचेही नाव सांगताच त्यांनी ओळखलं.

स्वागतासाठी हात उंचावला, तर तो वर-खाली जोरदार गतीने हलू लागला. ते ’या’ म्हणतात की ’जा’ ते कळेना. सुहासिनीबाईंनी तो हात धरून पोटावर ठेवल्यावर हलायचा थांबला. गाताना हजारो प्रेक्षकांच्या टाळ्या आणि हशा ‘हुकमी’ वसूल करणार्‍या शाहिरांची ही अवस्था पाहताना मन गलबलं.